De gebroeders Grimm hebben een prachtig sprookje opgetekend over een jongen die erop uittrok om te leren griezelen. Hij reist de hele wereld rond, stort zich in de meest hachelijke avonturen, kent vrees noch schrik. Maar – en daar kent het sprookje diverse eindes – pas thuis in het huwelijksbed met de prinses die hij van zijn reizen meeneemt, leert hij wat griezelen is.
Mijn grootmoeder vertelde altijd de variant waarbij de prinses hem onder zijn voeten kriebelde en dan eindigde het verhaaltje- voor-het-slapen-gaan in een kietelpartij, waarna iedereen doodmoe van de slappe lach alsnog als een blok in slaap viel en droomde van een lang en gelukkig leven.
Met geluk is het net zoiets als met griezelen. Als je niet weet wat het is, ben je dan in staat het te herkennen? Mis je het dan? Maar hoe kun je iets missen waarvan je niet weet wat het is? Kun je erop uittrekken om het te leren? De jongen uit het sprookje ‘leert’ griezelen, zegt de titel. Of ontdekt hij dat er tenminste één ding op de wereld is dat hij eng vindt? Geluk en angst zijn twee van de meest voorkomende emoties in de filmgeschiedenis, verder hebben ze hopelijk weinig met elkaar te maken. Geluk is meestal afwezig, iets om naar te streven, om dan met een gerust hart in slaap te vallen bij een sprookjeseinde. Angst is er altijd teveel. Het hele horrorgenre is erop gebaseerd om nog banger voor films te zijn dan voor het echte leven.
Toch zijn de mooiste momenten in de filmgeschiedenis die scènes en shots die even aan dat ongrijpbare moment van geluk proberen te raken, hoe vluchtig en ongrijpbaar ook. Mijn absolute favoriete moment komt uit de Franse documentaire Sans soleil (1982) van Chris Marker. Marker was een cameraman en fotograaf die na de Tweede Wereldoorlog de hele wereld rondreisde om verslag te doen van oorlogen en revoluties, maar ook van de kleine dingen die mensen tot mensen maken. Een glimlach. Een oogopslag. Een gestolen blik. Sans soleil vertelt het fictieve reisverslag van cameraman Sandor Krasna (een van Markers alter ego’s). De film opent met een vrouwenstem die vertelt hoe het eerste beeld waar hij haar over schreef drie kinderen op een landweg in IJsland liet zien, in 1965, en hoe dat beeld voor hem geluk vertegenwoordigde, maar dat het hem nog nooit gelukt was om het met andere beelden in een film te zetten. Maar… “Op een dag zal ik het aan het begin van een film zetten, met een lang stuk zwart erachter. Als men dan het geluk niet ziet, dan ziet men tenminste het zwart.” En dat is dan ook precies wat er gebeurt en hoe Sans soleil begint. Juist door alle andere emoties die de film oproept, en alle andere verhalen die hij vertelt, is dat beeld voor mij nu ook een beeld van geluk geworden. Puur. Terloops. Gestolen tijd.
Die drie kinderen op dat landweggetje zijn bepaald niet het meest spectaculaire geluksmoment dat de filmgeschiedenis heeft voortgebracht. Daarvoor moeten we naar musicals kijken, waar elke emotie middels zang en dans wordt uitvergroot (“I’m singing in the rain!”). Maar geluk is voor iedereen anders: een zonsondergang aan zee, zoals in bijna elke romantische film; een kamer met uitzicht in Florence; zoiets kleins als regendruppels op rozenblaadjes, zoals Julie Andrews zingt in haar ‘Favorite Things’ in The Sound of Music; of Amélie Poulain die met haar lepel het krokante laagje op de crème brûlée doorbreekt. Film kan dat geluksgevoel opwekken, in herinnering roepen, eindeloos verlengen. Maar alleen als je in staat bent het te herkennen.
Film is een dromengenerator en een empathiemachine, maar de grondstof is niet alleen de inspiratie van de filmmakers, maar ook het vermogen tot verwondering van de toeschouwer. En als je daar de wijde wereld niet voor in wilt trekken, is een enkeltje bioscoop soms al genoeg.
Deze column is geschreven door Dana Linssen. Dana Linssen is filosoof en filmcriticus. Zij is werkzaam als docent bij ArtEZ Toneelschool, werkt al ruim tien jaar als filmmedewerker voor NRC en is hoofdredacteur van de Filmkrant. In 2009 ontving zij de Louis Hartlooper Prijs voor de Filmjournalistiek.
Meer lezen? De column staat in de publicatie Geluk werkt door van Driessen. Deze is kosteloos aan te vragen voor bestuur, directie, management, leidinggevenden en HRM’ers in de publieke sector via www.driessen.nl/gelukwerktdoor.
